“Gurhan asyl ýazgydyr — ýekeje dil, harplar we okalma. Onda adam düşündirişi ýa-da ýoýulan terjime üçin ýer ýok… Gurhanyň bir nusgasyny ýer ýüzündäki islendik öýden alyp, olaryň arasynda azajyk tapawut tapmajakdygyňyza ynanýaryn.
Bu sözleri dostumdan aldym. Gurhany kerimiň tekstini Injil/Mukaddes Kitap teksti bilen deňeşdirdi. 24,000 gadymy Injil golýazmasy bar, ownuk üýtgeşiklikler bilen tapawutlanýar, diňe birnäçe söz biri-birinden tapawutlanýar. 24,000 golýazmanyň hersinde, şol sanda ölümi we direlmegi bilen bizi günä ýesirliginden halas eden Isa Mesihiň ýazgylarynda birmeňzeş bolsa- da, dostumyň Gurhan ýaly sözleri köplenç eşidilýär. Ýekeje üýtgeşikligi ýok. Bu Gurhanyň Injilden has ýokarydygy we gudratly goralmagynyň subutnamasy hökmünde görkezilýär. Ýöne Gurhan döretmek we düzmek hakda Hadyslar näme diýýär?
Pygamberden halyflara çenli Gurhanyň ýaradylyşy
Umar bin al-Hatab rowaýat edipdir:
Hişam bin Hakim bin Hizamyň Furqan süresini menden başgaça okaýandygyny eşitdim. Allahyň Resuly muny maňa başgaça öwretdi. Şonuň üçin men onuň bilen (namaz wagtynda) dawa etjek boldum, ýöne gutarmagyna garaşdym, soň eşiklerini boýnuna daňdym, tutdum we Allahyň Resulynyň ýanyna getirdim we: Al-Furgan süresini okaýandygyny eşitdim. Furgan maňa öwredeniňden tapawutly. Pygamber maňa goýbermegi buýurdy we Hişamdan okamagyny haýyş etdi. Muny okanda Allahyň Resuly: “Bu ýol bilen inderildi” diýdi. Soň bolsa menden okamagymy haýyş etdi. Ony okanymda ol: bu şeýle açyldy. Gurhan ýedi dürli görnüşde inderildi , şonuň üçin ony iň aňsat görnüşde okaň” (Sahih al-Buhari 2419: 44-nji kitap, 9-njy hadys).
Ibn Masud:
Bir adamyň (Gurhan) aýatyny belli bir görnüşde okaýandygyny eşitdim, bir pygamberiň şol aýaty başgaça okaýandygyny eşitdim. Şonuň üçin men ony Pygambere eltip, bu barada habar berdim, ýöne onuň ýüzünde oňlamazlygyň alamatyny gördüm, soň bolsa: Siz Ikiňizem dogry aýdýarsyňyz, tapawudy ýok, sebäbi sizden öňki halklar üýtgeşikdi, şonuň üçinem olar ýok edildi” (Sahih al-Buhari 3476: 60-njy kitap, 143-nji hadys).
Bu iki bölüm, Muhammet alaýhyssalamyň ömrüniň dowamynda Muhammet (SallaLlahu Aleýhi we Sellem) tarapyndan ulanylan we tassyklanan Gurhany okamagyň birnäçe wersiýasynyň bardygyny görkezýär. Ol ölenden soň näme boldy?
Ebu Bekir we Gurhan
Zaýd ibn Tabit rowaýat edipdir:
Abu Bakr As-Sidmak, amaamama halky (ýagny Musailima garşy söweşen Pygamberimiziň birnäçe ýoldaşy) öldürilende meni iberdi. (Men onuň ýanyna bardym) Umar ibn al-Hatabyň gapdalynda oturandygyny gördüm. Soňra Ebu Bekir (maňa): “Umar meniň ýanyma gelip: Yamama söweşi güni Gurhany okaýanlaryň arasynda (ýagny Gurhany ýatdan bilýänleriň arasynda) agyr ýitgi çekdi. Gurhanyň arasynda beýleki söweş meýdançalarynda Gurhanyň has agyr ýitgiler bolup biljekdiginden gorkýaryn, netijede Gurhanyň ep-esli bölegi ýitýär. Şonuň üçin size (Ebu Bekir) Gurhanyň tekstini “Allahyň Resulynyň etmedik zadyny nädip edip bilersiňiz?” diýip ýazylmagyny buýurmagy maslahat berýärin. Umar:”Allaha kasam edýärin, bu gowy meýilnama” diýdi. Abu Bakr maňa: “Umar meni Alla ýüregimi açýança, meýilnamasyny ýerine ýetirmäge çagyrdy we Umaryň menden öň durmuşa geçiren meýilnamasynyň peýdalaryna düşünip başladym” — diýdi.
“Sen akylly ýigit, bizde hiç hili şübhe ýok we Allahyň Resulyna (ﷺ) ylham berdiň. Şonuň üçin Gurhanyň aýry-aýry böleklerini tapyp, bir kitaba ýygnamaly. Alladan ant içýärin, maňa bir dag göçürmek buýrulsa, Gurhanyň parçalaryny bir ýere jemlemek buýrugyndan has kyn bolardy. Soňra Ebu Bekre: «Allahyň Resulynyň (SallaLlahu Aleýhi we Sellem) etmedik zadyny nädip edersiň?» diýdim. Ebu Bekir: “Allaha kasam edýärin, bu mynasyp wezipe” diýip jogap berdi. Ebu Bekir Allatagala bu tabşyrygy kabul etmek üçin ýüregimi açýança, Abu Bakryň we Umaryň ýüregini açança, meni kabul etmegini isledi. Şeýdip, Gurhanyň parçalaryny gözläp başladym we belliklerini palma sapaklaryna, inçejik ak daşlara, şeýle hem At-Tauba süresiniň soňky aýatyny tapýançam (“Toba”) tapdym. “) Abi tarapyndan Huzaýma al-Ansari men ondan başga hiç kimde tapmadym. Bu aýatda: “Hakykatdanam, araňyzdan bir resul (Muhammet) geldi. Zeper ýeteniňizde ýa-da kynçylyk çekeniňizde ony gynandyrýar… (Bara süresi (At-Tauba) (9.128-129 ) ahyryna çenli. Gurhanyň doly golýazmalary (nusgalary) ölýänçä Abu Bakrda galdy, soň Ömer bilen ömrüniň ahyryna çenli, soň bolsa Umaryň gyzy Hafsa bilen (Sahih al-Buhari 4986: 66-njy kitap, 8-nji hadys).
Bu döwürde Ebu Bekir Muhammetden (SallaLlahu Aleýhi we Sellem) dessine halyfdy. Parçada Muhammet (Sallallahu Aleýhi we Sellem) Gurhanyň tekstini hiç haçan standartlaşdyrmandygy we beýle görkezmeler bermändigi aýdylýar. Gurhany ýatdan bilýänleriň arasynda söweşlerde uly ýitgiler boldy, şonuň üçin Abu Bakr we Umar (ikinji halyf boldy) Zaýdy Gurhanyň tekstini dürli çeşmelerden ýygnamaga başlady. Zaýed ilki bu pikire garşydy, sebäbi Muhammet (Sallallahu Aleýhi we Sellem) teksti standartlaşdyrmagyň zerurlygyny hiç haçan görkezmedi. Aşakdaky hadysda aýdylyşy ýaly, Gurhanyň öwredilmegini birnäçe ýoldaşlaryna tabşyrdy:
Masrik aýtdy:
Abdylla bin Amr Abdylla ibn Mesudy ýatlady we şeýle diýdi:”Men bu adamy hemişe söýerin, sebäbi Pygamberimiziň (SallaLlahu Aleýhi we Sellem): “Gurhany dörtden alyň (öwreniň): Abdylla ibn Masud, Salim, Mu’adh we Ubay ibn Ka’ba’ (Sahih al-Buhari 4999: 66-njy kitap, 21-nji hadys).
Şeýle-de bolsa, Pygamberimiz (SallaLlahu Aleýhi we Sellem) ölenden soň, sahabalarynyň arasynda Gurhan okamagyň üýtgemegi bilen baglanyşykly düşünişmezlikler ýüze çykdy. Aşakdaky hadys 92: 1-3-nji süre (Laýl) süresi baradaky düşünişmezlik hakda aýdýar.
Ybraýym aýtdy:
Abdyllanyň (ibn Masudyň) sahabalary Abu Dardanyň ýanyna geldi (we öýüne ýetmänkä) olary gözledi we tapdy. Soňra ol olardan:”Abdylla okaýarka haýsyňyz (Gurhan) okamalydygyny bilýärsiňizmi?” Olar:”Biziň hemmämiz” diýip jogap berdiler. Ol:”Siziň haýsyňyz muny ýatdan bilýärsiňiz?” Alkama yşarat etdiler. Soňra Alkamdan sorady: “Abdylla ibn Mesudyň Laýl (Gije) süresini nädip okaýandygyny eşitdiňizmi?” Alqama: “Erkek we aýal ant içýärin” diýdi. Abu Ad-Darda: “Pygamberiň edil şonuň ýaly okaýandygyny eşidendigime şaýatlyk edýärin, ýöne bu adamlar meniň: “Erkek we aýal ýaradan Alladan ant içýärin” diýmegimi isleýärler, ýöne Alladan ant içýärin, kasam ederin talaplaryny ýerine ýetirme” (USC-MSA web sahypasynyň baglanyşygy (Iňlis dilinde): 6-njy tom, 60-njy kitap, 468-nji hadys; Arap dilindäki wersiýa salgylanma: 65-nji kitap, 4944-nji hadys).
Häzirki wagtda Gurhanyň Laýl 92: 3 süresiniň ikinji görnüşi bar. Muhammet alaýhyssalamyň tarapyndan saýlanan dört sany Gurhany okaýan Abdyllanyň we Abu Addardyň bu aýatyň dürli görnüşlerini okandygy we başgalaryny ulanmak islemeýändigi gyzykly zat.
Aşakdaky hadys, yslam dünýäsiniň ähli sebitleriniň dürli derejede okalýanlara ygrarlydygyny, Gurhan okaýjynyň nireden gelendigini kesgitlemek mümkin bolandygyny görkezýär. Aşakdaky bölümde Kufaly yrakly Abdylla ibn Mesudyň 92: 1-3-nji süresini okady.
Alkama:
Darda bilen tanyşdym, ol maňa: “Haýsy ýurda degişli?” diýdim: Yragyň ýaşaýjylaryndan biri. Ol ýene: haýsy şäher? Men jogap berdim:Kufa şäheri. Ýene-de aýtdy: “Abdylla b. Masud? Hawa” diýdim. Diýdi: Bu aýaty okaň (Ýeri gurşap alýan gijeden ant içýärin). Şeýdip, ony okadym: (Gije, ýer ýüzüni tutanda ant içýärin, gündizine ant içýärin, tämizlenende, erkek we aýal ýaradan bilen ant içýärin). Ol güldi we aýtdy: Allahyň Resulynyň (SallaLlahu Aleýhi we Sellem) şeýle okaýandygyny eşitdim (Sahyh Musulman 824 c: 6-njy kitap, 346-njy hadys).
Ibn Abbas:
Umar: “Ubaý (Gurhan) okamakda iň gowusydy, ýöne okaýan zatlaryndan käbir zatlary aýyrýarys” — diýdi. Ubaý:”Muny Allahyň Resulynyň (ﷺ) agzyndan aldym we hiç zadyň aýrylmagyna ýol bermerin” diýýär. Ýöne Allatagala:”Ylhamlarymyzyň hiç birini ýatyrmaýarys ýa-da ýatdan çykarmaýarys, diňe has gowy ýa-da şuňa meňzeş bir zat bilen çalyşýarys” — diýdi (Sahih al-Buhari 5005: 66-njy kitap, 27-nji hadys).
Ubaý Gurhany “iň oňat” okaýjy hasaplanylsa-da (Muhammet alaýhyssalam tarapyndan öň aýdylanlardan biri), jemgyýetiň beýleki agzalary ulanan tekstiniň bir bölegini aýyrdylar. Nämäni ýatyrmaly we näme etmeli däl diýen düşünişmezlik bardy. Okamak we ýatyrmak opsiýalary baradaky düşünişmezlikler jemgyýetde dartgynlyga sebäp boldy. Aşakdaky hadys bu meseläniň nähili çözülendigini görkezýär.
Halyf Usman we Gurhan
Anas ibn Mälik rowaýat edipdir:
Hudhaýfa bin al-amanaman, Şamyň we Yragyň halkynyň Arminýany we Adharbidjany basyp almak üçin söweş alyp barýan wagtynda Usmana geldi. Hudhaifa Gurhany okamakdaky düşünişmezliklerden gorkýardy (Şamyň we Yragyň ýaşaýjylarynyň arasynda), şonuň üçin Usmana:“Eý imanlylaryň ýolbaşçysy! Bu adamlary ýewreýleriň we hristianlaryň edişi ýaly Kitap (Gurhan) bilen ylalaşmazdan ozal halas ediň. Soňra Usman Hafsa habar iberdi:”Gurhanyň golýazmalaryny bize iberiň, biz Gurhanyň materiallarynyň takyk nusgalaryny döredip bileris we golýazmalary size gaýtaryp bereris. Hafsa golýazmalary Usmana iberdi. Usman soň Zaid bin Thabit, Abdylla ibn AzZubaýr, Said bin Al-As we Abdur Rahman ibn Haryt ibn Hişama golýazmalary takyk nusgalaryna geçirmegi buýurdy. Usman üç Kuraýşa:”Zyid bin Thabit bilen Kuranyň haýsydyr bir nokady bilen ylalaşmasaňyz, ony Kuraýş şiwesinde ýazyň, Gurhan olaryň dilinde aýan boldy” — diýdi. Şeýle etdiler we köp nusgalar alnanda, Usman asyl golýazmalary Hafsa gaýtaryp berdi. Usman her bir musulman welaýatyna ýazan zatlarynyň bir nusgasyny iberdi we beýleki Gurhan materiallarynyň golýazma bölekleri bolsun ýa-da doly göçürmeleri bolsun (Sahih al-Buhari 4987: 66-njy kitap, 9-njy hadys).
Şonuň üçin häzirki wagtda okamak mümkinçiligi ýok. Munuň sebäbi Muhammet alaýhyssalamyň tekstiň diňe bir wersiýasyny alandygy ýa-da ulanandygy (bu dogry däl, sebäbi ýedisini ulanandygy üçin) däl-de, eýsem Gurhanyň abraýly görnüşini düzendigi üçin däldi. Aslynda, onlaýn sünnetde “dürli okalyşlary” gözleseňiz, Gurhanyň dürli okalyşlaryny ara alyp maslahatlaşýan 61 hadys taparsyňyz. Şu günki Gurhan başga bir zat däl, sebäbi Usman (üçünji halyf) okamagyň bir wersiýasyny alyp, redaktirledi we beýleki wersiýalarynyň hemmesini ýakdy. Aşakdaky hadyslar, bu neşiriň häzirki Gurhanda nähili saklanýandygyny görkezýär.
Ibn Abbas:
Umar: “Uzak wagtdan soň adamlar:”Mukaddes Kitapda Rajma (daşlap öldürilýär) aýatlary tapmaýarys” diýmeginden gorkýaryn we şonuň üçin Allanyň aýan eden borçlaryny terk edip, azaşyp bilerler. Hakykatdanam, Rajamyň jezasy nikalaşýan mahaly bikanun jynsy gatnaşyklara gatnaşanlara beriljekdigini we jenaýatyň şaýatlar, göwrelilik ýa-da günäni boýun almak bilen subut ediljekdigini tassyklaýaryn. “Sufýan sözüniň üstüni ýetirdi: “Hekaýany şu görnüşde ýat tutdum”. Umar sözüniň üstüni ýetirdi:”Şübhesiz, Allahyň Resuly (ﷺ) Rajamyň yzyndan edişimiz ýaly jezany ýerine ýetirdi” (Sahih al-Buhari 6829: 86-njy kitap, 56-njy hadys).
Ibn Abbas:
…Allah Muhammet bilen Hakykaty iberdi we oňa Mukaddes Kitaby iberdi, Allanyň iberen zatlarynyň arasynda Rajam (bikanun jynsy gatnaşykda bolan durmuşa çykan adamy (erkek we aýal) daşlamak) aýaty hem bardy, bu aýaty hakykatdanam okaýardyk we düşündi we Allahyň Resuly (Sallallahu Aleýhi we Sellem) aslynda daşlamak jezasyny ýerine ýetirdi, bizem onuň yzyndan gelýäris… (Buhari: 86-njy kitap, 57-nji hadys).
Gurhanyň häzirki tekstinde zyna üçin daşlamak (Rajm) hakda aýat ýok — ozal redaktirlendi.
Ibn Az-Zubaýr:
Men Usmana aýtdym: “Bakara” süresinde bar bolan bu aýat: “Ölüp, dul galanlary …kowmazdan” siziň aýatlaryňyz başga bir aýat bilen ýatyryldy. Onda näme üçin muny (Gurhanda) ýazýarsyň? Usman aýtdy. “Nirede bolsa goýuň … sebäbi bularyň hiç birini (ýagny Gurhan) asyl ýagdaýyndan göçürmerin” (USC-MSA web sahypasynyň baglanyşygy (Iňlis dilinde): 6-njy tom, 60-njy kitap, 60-njy hadys; Arap dilindäki wersiýa salgylanma: 65-nji kitap, 4536-njy hadys).
Bu ýerde Usman bilen Ibn Az-Zubaýryň arasynda aýrylan aýatyň Gurhanda saklanmalydygy barada düşünişmezligi görýäris. Usman öz hereketini etdi, şonuň üçin bu aýat indi Gurhanyň bir bölegidir. Emma bu barada jedeller boldy.
Usman we 9-njy süresiň sözbaşy (At-Taubah)
Usman ibn Affan rowaýat edipdir:
Idazid al-Farisi aýtdy: Ibn Abbasyň: Usman ibn Affandan soradym: Seni (ýüz aýaty öz içine alýan) we “Anfal” süresi bolan “Bara” süresini goýmaga näme sebäp boldy? Asabu kategoriýasynda (süre) matani degişlidir tüweleýde (Gurhanyň ilkinji uzyn süresi ýa-da bölümi) we olary “Rahym, rehimdar Allanyň ady bilen” setiri bilen aýyrmaň?
Usman jogap berdi: Gurhanyň aýatlary Pygambere (ﷺ) iberilende, kimdir birini özi üçin ýazmak üçin çagyrdy we oňa: Bu aýaty şular ýaly we şuňa meňzeş bir sürede goýuň; bir ýa-da iki aýaty jemlänsoň, şol bir gürledi (olar hakda). (Sura) Al-Anfal Medinede iberilen ilkinji süredir we (Bara) süresi Gurhanda iň soňky gezek iberilipdir we mazmuny Al-Anfal süresine meňzeýärdi. Şonuň üçin men ony Al- Anfalyň bir bölegi hasapladym . Şonuň üçin olary -sabu kategoriýasyna goýdum. At-tival (ýedi uzyn süre) we olary “Rahym, Rahym Allanyň adyndan” setiri bilen bölmedi (sunan Abi Dawud 786: 2-nji kitap, 396-njy hadys).
9-njy süre (At-Tauba ýa-da Al-Bara) Gurhanda “Rahym, Rahym Allanyň adyndan” sözleri bilen başlamaýan ýeke-täk süredir. Hadys munuň sebäbini düşündirýär. Usman, 9-njy Suranyň 8-nji süreň bir bölegidigine ynanýardy. Berlen soragdan, irki musulman jemgyýetinde munuň jedelli mesele bolandygyna düşünip bileris. Aşakdaky hadysda sahabalardan biriniň Usmanyň Gurhanyna eden täsiri beýan edilýär.
Abdylla (ibn Masud) (ýoldaşlaryna Gurhanyň nusgalaryny gizlemegi buýurdy) habar berdi we sözüni dowam etdirdi: Kimde-kim bir zady gizlese, kyýamat gününde gizlän zatlarynyň hemmesini açmaly bolar we soň aýtdy: kimiň okamagyny maňa okamagy buýurýarsyňyz? Allahyň Resulynyň (ﷺ) öňünde Gurhanyň ýetmişden gowrak bapyny okadym we Allahyň Resulynyň (SallaLlahu Aleýhi we Sellem) sahabalary Allanyň kitabyna (SallaLlahu Aleýhi we Sellem) has gowy düşünýändigimi bilýärler. Kimdir biriniň menden has gowy düşünýändigini bilýärdi, men onuň ýanyna barjakdym. Şakik aýtdy: Men Mubkmadyň (ﷺ) sahabalarynyň ýanynda oturdym, ýöne hiç kimiň muny ret etmeýändigini (ýagny okamagyň bu görnüşi) eşitmedim ýa-da nädogry zatlar tapdym (Sahih Musulman 2462: 44-nji kitap, 162-nji hadys).
Birnäçe nokady belläp bolar:
1. Abdylla ibn Masud öz yzyna eýerijilere näme üçindir Gurhany gizlemegi buýurýar.
2. Görnüşini ulanmagy buýurdy. Usman, Gurhanyň wersiýasyny standartlaşdyran wagty bilen baglanyşykly bolsa, bu waka manyly.
3. Ibni Masud Gurhanyň okalşynyň aşakdaky görnüşde üýtgemegine garşy çykdy:“Men (Mas’ud) kitaba has gowy düşünýärin”.
4. Şakik Muhammet alaýhyssalamyň Masuda garşy däldigini aýtdy.
Gurhanyň tekstiniň häzirki görnüşleri
Şeýle-de bolsa, Usman neşirinden soň okalmalar henizem bardy. Aslynda, Pygamberimiz (SallaLlahu Aleýhi we Sellem)-den soň diňe 4-nji asyrda dürli okalanlara sanksiýa bilen gaýdyp gelen bolmagy ähtimal. Häzirki wagtda arap diliniň esasy görnüşi Hafs (ýa-da Hofs) bolsa-da, esasan Demirgazyk Afrikada, Al-Duri, esasan Günbatar Afrikada we ş.m. ulanylýan Warsh bar. Bu okalyşlaryň arasyndaky tapawut, esasan, orfografiki we ownuk tekst üýtgeýişleri bolup, köplenç manysyna täsir etmez; käbir üýtgeşiklikler henizem manysyna täsir edýär, ýöne giň manyda däl-de, diňe ýakyn kontekstde.
Şeýlelik bilen, Gurhanyň haýsy wersiýasyny ulanmalydygyny saýlamak bolýar.
Häzirki wagtda Muhammet alaýhyssalamyň ölenden soň redaktirlemek we ýatyrmak prosesini başdan geçiren arap dilinde Gurhany okamagyň dürli görnüşleriniň bardygyny öwrendik. Gurhanyň häzirki tekstinde üýtgeşiklikleriň az bolmagynyň sebäbi, tekstiň beýleki wersiýalarynyň şol döwürde ýakylmagydyr. Gurhanda alternatiw okalyşlara salgylanmalar ýok, sebäbi ýoklugy sebäpli däl-de, eýsem hemmesi ýok edilendigi üçin. Usman Gurhanyň gowy görnüşini düzen bolsa gerek, ýöne ol ýeke-täk däldi we jedelsiz däldi. Şeýlelik bilen, Gurhanyň “ýeke-täk dil, harplar we okaýyşlar, adam düşündirişi bolmazdan asyl ýazgy” düşünjesi dogry däldir.
Asyl nusgasyna ýakyndygyny görkezýän güýçli golýazma subutnamalary bar. Iki ýazgy hem asyl nusgasy barada ygtybarly düşünje berip biler. Gurhanyň goralyp saklanmagyna aşa hormat goýulmagy we Injiliň saklanyşyna aşa äsgermezlik sebäpli köpler Kitaplaryň habaryna düşünmäge synanyşýarlar. Ýöne Kitaplara düşünmäge ünsi jemlemek iň gowusydyr. Iberilmeginiň esasy sebäbi şudy. Adamyň alamaty bilen tanşyp başlamagyňyzy maslahat berýäris.