Bu meselä jikme-jik serediň we Kabadan (318 AH) gara daşyň ýitip gitmegini mysal alyň.
Düzgün bolşy ýaly, Isa Mesihiň haçda (SallaLlahu Aleýhi we Sellem) ölümini inkär edýänler, An-Nisanyň süresiniň 157-nji aýatyny delil hökmünde görkezýärler.
“Ýalanlary üçin Allanyň gazaby olaryň üstüne düşdi: Allanyň habarçysy Merýemiň ogly Isany öldürendiklerini aýdýarlar. Emma olar tarapyndan öldürilmedi we göz öňüne getirişleri ýaly haça çüýlenmedi. Bularyň hemmesini göz öňüne getiripdiler. Pygambere öldürip, haça çüýlediler öýdüpdirler. Aslynda, Işaýa meňzeýän başga birini öldürdiler we haça çüýlediler. Soň özleri Isanyň öldürilendigini ýa-da başga biriniň bardygyny jedel etdiler. Olaryň hemmesi muňa şübhelenýärler. Bu hakda hiç hili bilim ýok, diňe çaklamalar. Ony öldürendiklerine ynanmadylar. Ony öldürmediler” — diýdi (An-Nisa süresi, 4: 157).
Isa Mesih haça çüýlendi?
Bu aýatda Isa Mesihiň ölmändigi aýdylýar. Diňe:”Olar (ýahudylar) ony öldürmediler” diýilýär. Emma beýle däl. Injilde ýahudylaryň pygamberi tutup, baş ruhany Kaýafanyň sorag edilmegine getirendigi hakda okaýarys.
Onsoň ýahudylar Isany Kaýafanyň ýanyndan Rim häkiminiň jaýyna alyp bardylar. Şol wagt daň atypdy. Pesah naharyndan iýip ýaly we dini däp-dessurlary bozmazlyk üçin ýahudylar häkimiň jaýyna girmediler (Ýohanna 18:28).
Pilat Ýahudadaky Rim prokurorydy. Ýahudalaryň özlerine Rimiň gol astyndadygy sebäpli jenaýatçylary jezalandyrmaga rugsat berilmedi. Pilat sorag edilenden soň pygambere esgerlerine berdi.
Ahyry Pilat Isany haça çüýlemek üçin, Ony esgerleriň eline tabşyrdy (Ýohanna 19:16).
Netijede, Isa Rim esgerleri we häkimiýetleri tarapyndan haça çüýlendi. Ýahudylar tarapyndan däl. Pygamberiň şägirtleri ýewreý ýolbaşçylaryny ýazgardylar:
Ata-babalarymyz Ybraýymyň, Yshagyň, Ýakubyň Hudaýy Öz guly Isany şöhratlandyrdy. Emma siz Ony ölüme tabşyrdyňyz, hatda Pilat Ony boşatmagy ýüregine düwende-de, siz Ony Pilatyň huzurynda inkär etdiňiz (Resul 3:13).
Isa ýahudylar tarapyndan haça çüýlenen rimlileriň eline berildi. Merhum pygamberiň jesedi mazara ýerleşdirildi.
Isanyň haça çüýlenen ýerinde bir bag bardy. Ol bagda heniz hiç kim jaýlanmadyk bir täze mazar bardy. Şol gün ýahudylaryň Sabat gününe taýýarlyk günüdi. Şonuň üçin mazar golaý bolansoň, Isanyň jesedini şol mazarda goýdular (Ýohanna 19: 41-42).
Nisa süresi 157-nji aýat, ýahudylaryň Isa Mesihi haça çüýlemändigi aýdylýar. Bu hakykat. Rimliler muny etdiler.
“Merýem” — süresi we pygamberiň ölümi
“Merýem” — süresi Isa Mesihiň ölendigi ýa-da ýokdugy baradaky soraga birmeňzeş jogap berýär.
“Doglan günümde, ölen günümde we direljek günümde salam bolsun!” (Merýem süresi 19: 33-34).
Munuň netijesinde Isa Mesih, Injilde aýdylyşy ýaly öz ölümini öňünden görüpdir.
Ýowel Isanyň ýerine haça çüýlendi diýen teoriýa
Mesih üçin ýalňyşyp biler ýaly derejede üýtgedildi. Ýahudylar tarapyndan tutulyp, haça çüýlenmek üçin rimlilere tabşyrylan Ýowel (Isa ýaly görünýärdi) we ahyrsoňy jaýlandy (Isa ýaly geýildi). Bu teoriýa görä Isa Mesih ölümi dadyp görmän jennete çykdy. Gurhanda-da, Injilde -de beýle akylly aldaw barada hiç hili maglumat ýok, ýöne bu wersiýa adaty bir zat. Geliň has jikme-jik seredeliň.
Isa Mesih taryhy resminamalarda
Isa Mesih birnäçe dünýewi taryhy resminamalarda agzalýar. Geliň ikisine seredeliň. Rim taryhy Tasitus Isa pygambere ilkinji yzyna eýerenleriň imperator Neronyň döwründe nähili yzarlanandyklary ýyl ýazgysynda Isa Mesihi ýatlaýar. Tasitusyň ýazan zady:
“Nero… hristianlar diýlip atlandyrylýan ýigrençleri üçin ýigrenýän iň çylşyrymly gynamalara sezewar edildi. Bu at Tiberiusyň döwründe prokuror Pontiý Pilatus tarapyndan öldürilen Mesihden gelip çykýar. Birnäçe wagtlap basylyp ýatyrylan bu erbet yrym, diňe bu ýamanlygyň dörän ýahudyda däl, eýsem Rimiň özünde-de, hemme ýerden erbetlik we utançsyzlygyň we gülläp ösýän ýerinde-de ýaýrady (Tasitus, Annals, XV, 44).
Tasitus muny öňe sürýär
1) Isa Mesih – taryhy şahsyýet;
2) Isa Mesih Pontiý Pilat tarapyndan haça çüýlendi;
3) Isa pygamber ölenden soň, Ýahudyda (Iýerusalimde) yzarlaýanlarynyň sany köpelip başlady;
4) m.öň 65-nji ýyla çenli (Neronyň döwri) täze taglymat Rime çenli ýaýrady we imperator muny bes etmegi makul bildi.
Militar ýahudy harby ýolbaşçysy we taryhçy Ýusupyň Flawiýus birinji asyrda ýahudyda bolup geçen wakalary jikme-jik beýan etdi. Isa Mesihiň durmuşy barada aşakdakylary ýazdy:
“Bu döwürde Isa akylly adamdy, ýewreýlerdenem, greklerdenem özüne köp yzarlaýjylary özüne çekdi. Pilatus, iň görnükli adamlarymyzyň ýazgaryşynda Ony haçda ölüm jezasyna höküm etdi, ýöne öň ony söýenler Ony terk etmediler. Hudaýyň pygamberleriniň bu we Oňa degişli beýleki zatlar hakda öňünden aýdyşy ýaly, üçünji gün olara diri göründi
(Ýusup Flawiýus, b.e.öň 90-njy ýyl, Ýahudylaryň gadymy zatlary, xvii, 33).
Ýusup Flawiýus aýtdy:
1) Isa Mesih hakykatdanam bar;
2) Isa Mesih dini liderdi,
3) Isa Mesih Rim prokurory tarapyndan haça çüýlendi;
4) Isanyň şägirtleri haça çüýlenenden soň derrew direlendigini aç-açan yglan etdiler.
Agzalan taryhy resminamalardan pygamberiň ölüminiň giňden tanalýan we jedelsiz bir hakykatdygy we Rim dünýäsiniň direlmegi hakda Işaýanyň şägirtlerinden öwrenendigi aýdylýar.
Taryhy kontekst — Injiliň subutnamasy
Resul kitabynda şägirtler Isa Mesih pygamberiň direljekdigini yglan edenlerinden soň ýagny, haça çüýlenenden birnäçe hepde soň Iýerusalimdäki wakalar hakda aýdylýar.
Petrus bilen Ýohanna halka gürrüň berip durkalar, birnäçe ruhanylar, ybadathana goragçylarynyň baştutany we saddukeýler olara garşy çykdylar. Olar gahar-gazaba mündüler, sebäbi bu iki resul Isany mysal getirip, halka öwretmek bilen ölüleriň direlişini wagyz edýärdi. Olar Petrus bilen Ýohannany tutdular we agşamdüşendigi sebäpli, olary ertire çenli zyndanda sakladylar. Emma bu gürrüňleri diňlänleriň ençemesi Isa iman etdi. Şonda iman eden erkekleriň sany bäş müňe ýetdi. Ertesi gün ýahudylaryň ýolbaşçylary, ýaşululary we Töwrat mugallymlary Iýerusalime ýygnandylar. Baş ruhany Hanan, Kaýafa, Ýohanna, Isgender we baş ruhanynyň garyndaşlary şol ýerdediler. Olar Petrus bilen Ýohannany ortada durzup:“Siz muny haýsy gudrat bilen, kimiň adyndan etdiňiz?” diýip soradylar. Şonda Petrus Mukaddes Ruhdan dolup, olara şeýle diýdi:“Eý, halkyň ýolbaşçylary we ýaşululary! Biz bu gün bir otura maýyba ýagşylykedendigimiz we onuň şypa tapandygy üçin soraga çekilýän bolsak, onda siziň hemmäňiz, ähli ysraýyl halky şuny bilip goýun: ine, bu adam nasyraly Isa Mesihiň ady bilen şypa tapyp, sag-salamat öňüňizde dur. Siz Isany haça çüýlediňiz, emma Hudaý Ony ölümden direltdi. Isa hakda Mukaddes Ýazgylarda şeýle ýazylgydyr:“Siz ussalaryň ret eden bu daşy binanyň burü daşy boldy”. Ondan başga Hälasgär ýokdur. Onuň ady bütiň älemde adamzady halas edip bilýän ýeke-täk atdyr”. Mejlis agzalary Petrus bilen Ýohannanyň batyrgaýlygyny görenlerinde we olaryň okuw okamadyk bir ýönekeý adamdygyny bienlerinde haýran galdylar, olaryň Isanyň şägirtlerdigine göz ýetirdiler. Şypa tapan adam hem bu resul bilen bile durdy. Şonuň üçin olaryň garşysyna hiç zat aýdyp bilmediler. Şeýlelikde, olara ýokary mejlisden daşary çykmagy buýurdylar-da, özara maslahata başladylar:“Bu adamlary näme edeliň? Iýerusalimde ýaşaýanlaryň her biri bularyň täsin gudrat görkezendigini bilýär. Biz muny inkär edip bilmeýäris. Emma bu habar halk arasynda has-da köp ýaýramaz ýaly öňüni alalyň we mundan beýläk Isanyň ady bilen hiç kime hiç zat aýtmazlyklary üçin, olara duýduryş bereliň” (Resul 4: 1-17).
Şeýlelikde, baş ruhany we onuň ýanyndaky saddukeýleriň ählisi göriplikden ýaňa aýaga galdylar. Olar resullary tutup, şäher zyndanyna saldylar. Emma gije Rebbiň bir perişdesi zyndanyň gapylaryny açdy-da, olary daşary çykaryp:“Baryň, ybadathana gidip, halka bu täze ýaşaýyş baradaky habary wagyz ediň” diýdi. Resullar muny eşidenlerinde, gün dogan badyna ybadathana gelip, halka öwretmäge başladylar. Bu aralykda baş ruhany bilen onuň ýanyndakylar gelip, ýokary mejlisi we ysraýyl halkynyň ähli ýaşulularyny bir ýere çagyrdylar. Onsoň zyndandan resullary getirmäge adam ýolladylar. Emma gullukçylar olary zyndandan tapmadylar. Olar yzyna gelip:“Zyndan mäkäm gulply eken, garawullar hem gapylaryň agzynda duran ekenler, emma gapyny açanymyzda, içerde hiç kimi tapmadyk” diýip habar berdiler: Ybadathana goragçylarynyň baştutany, ýolbaşçy ruhanylar bu sözleri eşidenlerinde:“Bu näme boldugyka?” diýşip, aljyraňňylyga düşdüler. Şol wagt biri gelip, olara:“Anha, zyndana salan adamlaryňyz ybadathanada halka wagyz edip durlar” diýip habar berdi. Şeýlelikde, baştutan bilen gullukçylar gidip, olary güýç ulanmazdan getirdiler, sebäbi olar halkyň özlerini daşlamagyndan gorkýardylar. Olary getirip, ýokary mejlisiň öňünde duruzdylar. Baş ruhany olary sorag edip:“Biz size şu at bilen wagyz etmäň diýip, berk tabyryk bermänmidik? Siz bolsa öz taglymatyňyz bilen bütin Iýerusalimi doldurdyňyz. Bu adamyň ganyny hem biziň ganyny hem biziň üstümize ýüklejek bolýarsyňyz” diýdi. Petrus bilen resullar olara şeýle jogap berdiler:“Ynsana däl-de, Hudaýa boýun bolmak has möhümdir. Ata-babalarymyzyň Hudaýy siziň haça çüýlän Isaňyzy direltdi. Hudaý Ysraýyla toba etdirip, günälerini bagyşlamak üçin, bu Adamy Baştutan hem Halasgär edip, Ony beýgeltdi we Öz sagynda oturtdy. Biz bu zatlara şaýatdyrys, Mukaddes Ryh hem şaýatdyr. Hudaý Mukaddes Ruhy Özüne boýun bolanlara berdi”. Mejlisiň agzalary muny eşidende gahar-gazaba münüp, olary öldürmegiň küýüne düşdüler. Emma hemmeler tarapyndan sylanýan fariseý we Töwrady öwrediji Gamaliýel atly bir agza ýerinden turup, resullary birsalym daşary çykarmagy buýurdy. Ol baş mejlisde hemmeler tarapyndan sylanýan Töwrady öwredijidi. Soňra Gamaliýel şeýle diýdi:“Eý, ysraýyl halky! Bu adamlar babatda etjek bolýan işiňizde seresap boluň. Ýaňy-ýakynda özüni beýik adam saýýan Teýuda gozgalaň turuzdy, dört ýüz adam onuň yzyna eýerdi. Emma ol öldürilenden soň, onuň yzyna eýerenleriň hemmesi dargap gitdi. Mundan soň ilat ýazuwy günlerinde jelileli Ýudas orta çykdy we ençeme adamy öz yzyna düşürdi. Emma ol hem öldürilenden soň, yzyna eýerenleriň hemmesi dargady. Indi bu adamlardan el çekiň, olary boşadyp goýberiň, sebäbi bu iş ynsandan bolsa, onda öz-özünden ýok bolup gider. Emma Hudaýdan bolsa, onda siz bu işiň öňüni alyp bilmersiňiz. Birden Hudaýa garşy söweşýänler bolup çykaýmaň”. Şeýlelokde, olar Gamaliýeliň maslahatyny kabul etdiler. Olar resullary çagyryp ýençdirdiler we Isanyň ady bilen geplemezligi tabşyryp, olary boşatdylar. Resullar Isanyň ady ugrunda masgara bolmga mynasyp gürlendikleri üçin ýokary mejlisden sadyýan çykyp gitdiler (Resul 5: 17-41).
Ýahudy ýolbaşçylarynyň şägirtleriň direliş hakda wagyz etmeginiň öňüni almak üçin köp tagalla edendiklerine üns beriň. Häzirki zaman döwletleriniň täze keşplerden gorkýandyklary we olary budda saklamaga synanyşýandyklary ýaly, ýahudy häkimiýetleri tussag edilmek, haýbat atmak we ýenjmek kömegi bilen şägirtleri duruzmak üçin elinden gelenini etdiler. Hatda olaryň käbirini jezalandyrmaly boldular. Ýöne üns beriň, şägirtler täze taglymaty takyk Iýerusalimde — birnäçe hepde öň Isa Mesih ýaly bir adamyň köpçülikleýin jezalandyrylan we jaýlanan ýerinde wagyz etdiler. Bu haça çüýlenen adam kimdi? Pygamber? Isa ýa-da oňa meňzeş Ýowel?
Mümkin bolan alternatiwalary gözden geçiriň we haýsysynyň has ygtybarlydygyny derňäň.
Isa Mesihiň jesedi we mazary
Mazar barada aýdylanda bolsa, diňe iki görnüşi bolup biler. Mazar hakykatdanam boşdy ýa-da pygambere meňzeýän adamyň jesedi bardy. Üçünjisi ýok.
Ýowel pygamberiň ady bilen haça çüýlendi we jesedi (Isanyň jesedine meňzeş) mazara ýerleşdirildi diýeliň. Indi şondan soň bolup geçen wakalary seljereliň. Ýusup, Tasit we Resul kitaby şägirtleriň Iýerusalimde pygamberiň direlmegi we häkimiýetler tarapyndan yzarlanmalar baradaky wagyzlarynyň haça çüýlenmeginden gysga wagtyň içinde başlandygyny tassyklaýar (Ýahudyda bu teoriýany esas hökmünde kabul etdik). Biziň nazaryýetimize görä, Ýöwel öldi (direlmedi). Jesedi mazarda galypdy (we pygamberiň jesedine meňzeýärdi). Şägirtler, ýahudy häkimiýetleri Tasit we Ýusup jesediň pygambere degişlidigini, hakykatda bolsa Ýoweliň (diňe Isa meňzeýän) jesedi bolandygy barada netijä geldiler.
Sorag ýüze çykýar. Näme üçin Iýerusalimdäki rim we ýahudy ýolbaşçylary pygamberiň jesedi mazarda bolsa, direliş baradaky myş-myşlary basyp ýatyrmak üçin beýle berk çäreleri görerlermi? Şägirtler pygamberiň direlendigini aç-açan yglan etseler näme? Ýöweliň jesedi (Isa Mesihiň jesedine meňzeş) henizem tabytda bolsa, häkimiýetler ony halka hödürlemeli we şägirtleriň (direlendigini öňe süren) hekaýalaryny soňlamaly boldular. Hiç kim türmä basylmaly, gynalmaly ýa-da öldürilmeli däldi. Emma muny etmediler — sebäbi görkezjek adam ýokdy. Mazar boşdy.
Gara daş, Kaaba we Mekgäniň we Medinäniň beýik metjitleri
930-njy ýylda (318 AH) gara daş (al-hajar, al-aswad) Abbas dinastiýasynyň garşydaşlary bolan şaýylar tarapyndan alnyp gaçylyp, Kaabadan alnyp gidilipdir. Daş diňe 23 ýyldan soň Kaaba gaýdyp geldi. Görnüşi ýaly, hatda gara daş hem ýok bolup biler!
Käbir adamlaryň Mekgäniň beýik metjidinde (al-Masjid ) (märekäniň öňünde gaty ses bilen yglan edendigini göz öňüne getiriň al-āarām) Kaabanyň gündogar böleginde indi gara daşyň ýokdugyny. Zyýaratçylar gara daşyň hakykatdanam ýitip gidendigine ynanyp başladylar. Iki mukaddes ýeriň goragçysy hökmünde (Hadim al-Haramain kül-Şerifin) bu maglumatlary ret etmek üçin? Eger bu ýalan bolsa we gara daş henizem Kaabada bolsa, ony halka hödürlemek iň aňsat we şeýlelik bilen daşyň ençeme asyrlap bolýan ýerinde galandygyny subut etmek aňsat. Soň bolsa ýalan bada-bat aýan bolar. Gara daş esasy metjidiň golaýynda ýerleşýär, şonuň üçin muny etmek aňsat. Saklaýjylar bu sözleri ret etmek üçin gara daşy hödürläp bilmeseler, 318-nji ýylda bolşy ýaly, bu daş hakykatdanam ýitip gitdi diýen netijä gelmeli.
Mekgeden 450 km uzaklykda ýerleşýän Medinede (Al-Masjid an-Nabawi) Pygamberimiziň metjidinde gara daşyň ýitmegi barada bir beýannama berildi. Iki mukaddes ýeriň sakçylaryna muny ret etmek has kyn bolar, sebäbi adamlara şunça kilometr uzaklykda ýerleşýän bir zady görkezmek aňsat däl.
Ybadathananyň jedeliň bolan ýerine ýakynlygy degişli talaby ret etmegi ýa-da tassyklamagy aňsatlaşdyrýar.
Ýahudy ýolbaşçylary onuň ýitirim bolandygy baradaky habary ret etmek üçin pygamberiň jesedini hödürlemediler…
Geliň, şol bir logikany Iýerusalimdäki Ýowel/Işanyň jesedi bilen bilelikde geçireliň. Jesediň (Isa ýaly görünýän Ýahudanyň) goýlan mazary Isa Mesihiň şägirtleriniň direljekdigini yglan eden ybadathanasyndan bary-ýogy birnäçe metr uzaklykda ýerleşýärdi. Ýahudy ýolbaşçylary mazarda henizem ýatan adamlara jesedi (Isanyň jesedine meňzeş) görkezen bolsalar, bu gepleşikleriň hemmesini aňsatlyk bilen bes edip bilerdiler. Ýöne hakykat galýar, direliş baradaky habary (mazaryň töwereginde ret etmek aňsat bolar) pygamberiň mazarynda wagyz edilip başlandy, bu ýerde kimdir biri bu maglumatlary tassyklap bilerdi. Ýahudy ýolbaşçylary şägirtleriň sözlerini ret etmedikleri sebäpli, hödürlejek zatlary ýokdy.
Müňlerçe adam Isanyň Iýerusalimde direlmegine ynanýardy
Şol günlerde müňlerçe adam Hudaýa ýüzlenip, Isa Mesih pygamberiň fiziki direlmegine ynanýardylar. Eger-de siz şol gün Petrusyň wagyz edişini diňlän bolsaňyz we şübhelenýän bolsaňyz, jesediň hakykatdanam ýitirim bolandygyny ýa-da ýokdugyny barlamak üçin günortanlyk mazara gaçmazdyňyzmy? Ýöweliň jesedi (Isanyň jesedine meňzeş) henizem mazarda bolan bolsa, hiç kim resullara ynanmazdy. Şeýle-de bolsa, direlişe müňlerçe adamyň ynanandygy aýdylýar. Pygambere meňzeş jeset Iýerusalimde bolan bolsa, bularyň hiç biri-de bolmazdy. Ýöweliň jesediniň mazarda galmagy baradaky pikir manysyz we manysyz.
Ýöweliň beden teoriýasy Boş mazary düşündirmeýär
Bu teoriýa bilen baglanyşykly mesele, eger Isa ýaly meňzeş Iuda haça çüýlenip jaýlan bolsa, jesedi henizem mazarda bolmaly. Emma gubur boş, bu Isanyň şägirtleriniň haça çüýlenmeginden birnäçe hepde soň, Ellinji gün baýramy, direlişi hakda gürleşmäge we şeýlelik bilen tutuş bir herekete başlamaga taýýardygyny düşündirmegiň ýeke-täk usulydyr. Pygamberiň direlmegi hakda. Mundan başga-da, haça çüýlenen şäherde wagyz etdiler.
Diňe iki kabul ederlikli düşündiriş bar: ýa-da Isanyň jesedine meňzeýän Ýöweliň jesedi henizem mazarda, ýa-da Isanyň özi jaýlandy, ýöne gubury boş, sebäbi pygamber direldi. Ýöweliň Isa meňzeş görnüşi haça çüýlendi we jaýlandy, bu manysyz netijelere getirýär we şonuň üçin rimliler tarapyndan haça çüýlenen Isa Mesihiň we ölülerden direlendigi ýaly hakykaty kabul etmelidiris. Tekstde aýdylýar. Dirilen Isa bize durmuş peşgeşini wada berýär.
Bu meseläni ara alyp maslahatlaşmakda, Cumming ruhanylaryň we alymlaryň teswirlerinde sünni tekstlerine degişlidir.