“Injiliň kitaplaryna ýüzlenmegimiň näme manysy bar? Olar gaty öň ýazylypdy, köp wersiýalara we terjimelere sezewar edilipdi; hatda köp asyrlaryň dowamynda asyl habarynyň yzy galmandygyny aýdýarlar. Mukaddes Kitaby düzýän kitaplar Töwrat , Zebur we Injil hakda şuňa meňzeş sözleri köp gezek eşitdim.
Hakykylyk meselesi gaty möhüm we kitap hakda bilýänlerimiz bilen baglanyşykly. Injil galyberse-de, iki müň ýyl mundan ozal ýazylypdy. Bu müňýyllyklaryň köpüsinde neşirýat, göçüriji we neşirýat ýokdy. Şonuň üçin asyl golýazmalardan nusgalar nesilden-nesle göçürilipdir; wagtyň geçmegi bilen diller peýda boldy we öldi, imperiýalar çalşyldy we täze güýçler häkimiýete geldi. Asyl golýazmalar şu güne çenli dowam edip bilmänsoň, häzirki zaman kitabynyň/Injiliň tekstiniň awtorlarynyň ruçkasyndan has öň çykan ýalydygyna nädip ynanyp bileris? Dini ynançlardan başga-da, häzirki Injiliň tekstiniň barlygynyň haýsydyr bir döwründe ýoýulmandygyny görkezýän ylmy we rasional subutnamalar barmy?
Tekst tankytynyň esasy ýörelgeleri
“Tekst tankytlary” diýilýän ylmy düzgüne kömek ederis. Onuň usullary gadymyýetiň islendik eserine degişlidir. Injil tekstlerini tekst taýdan tankyt etmegiň iki esasy ýörelgesine serederis.
Wagtyň geçmegi bilen gadymy resminamalary gorap saklamak prosesini suratlandyrýan çyzgydan başlalyň.
Mysal üçin: miladydan öňki 500-nji ýylda ýazylan bir eser alynýar asyl nusgasy näbelli bolup bilmez, şonuň üçin zeper ýeten, ýitirilen ýa-da weýran bolýança, ondan golýazma nusgasy (1-nji göçürme) alynýança. Eserleri el bilen gaýtadan ýazmak ýörite taýýarlanan adamlar – kätipler tarapyndan amala aşyryldy. Köp ýyllaryň dowamynda bu nusgadan beýleki nusgalar (2-nji göçürme we 3-nji göçürme) alyndy. Belli bir wagt, şu günki elimizdäki göçürme (3-nji göçürme) saklandy. Biziň suratymyzda häzirki bar bolan bu göçürme miladydan öňki 500-nji ýyla degişlidir. AD Bu resminamanyň ýagdaýy baradaky iň irki maglumatlaryň diňe miladydan öňki 500-nji ýylda ýüze çykandygyny aňladýar. AD Şonuň üçin 500-nji ýyldan öňki döwür Miladydan öňki 500 gr. AD (diagrammada x bilen görkezilýär), göçürmäniň hakykylygyny barlap bilmeýän döwürdir, sebäbi bu döwürden hiç bir golýazma saklanyp galmandyr. Mysal üçin: 2-nji göçürmäni 1-nji nusgadan göçürenimizde ýalňyşlyklar ýüze çykan bolsa, olary kesgitläp bilmeris, sebäbi bu resminamalaryň hiç biri-de biri-biri bilen deňeşdirmek üçin aman galmady. Şonuň üçin häzirki döwürde bar bolan nusgalaryň peýda bolmagyndan öňki döwür (x döwür) tekstiň näbelliligi, gaýtadan ýazmakda ýalňyşlyklar bolup biler. Tekst tankytlarynyň birinji ýörelgesine görä, bu döwür näçe gysga bolsa, näbellilik döwri azalýanlygy sebäpli resminamanyň şu güne çenli ygtybarly saklanmagyna bolan ynam şonça ýokarydyr.
Elbetde, häzirki wagtda resminamanyň birden köp golýazma nusgasy bar. El bilen ýazylan iki sany nusgamyz bar we olaryň hersiniň bir ýerinde sözlemiň aşakdaky terjimesini görýäris:
Asyl awtor ýol ýa-da düýp manysy barada ýazypdyr we bu golýazmalaryň birinde gaýtadan ýazylanda ýalňyşlyk goýberilipdir. Sorag – golýazmalaryň haýsysynda ýalňyşlyk bar? Bar bolan maglumatlara esaslanyp, muny kesgitlemek gaty kyn.
Indi aşakda görkezilişi ýaly şol bir eseriň ýene iki golýazma nusgasy saklanýar öýdýän:
Golýazmalaryň haýsysynyň ýalňyşdygyny kesgitlemek indi has aňsat. Şol bir ýalňyşlygyň üç gezek gaýtalanmagy ähtimal, bir gezek edilen bolsa gerek; şonuň üçin 2-nji nusgada ýalňyşlygyň bardygy we awtoryň düýp manysyny däl -de, ýoly göz öňünde tutýandygy äşgärdir.
Bu ýönekeý mysal, tekst tankytynyň ikinji ýörelgesini görkezýär – golýazma näçe köp göçürilse, asyl mazmunyny ýeterlik takyklyk bilen kesgitläp, ýalňyşlary ýüze çykarmak we düzetmek aňsat bolýar.
Taryhy kitaplary tekst taýdan tankytlamak
Gadymy resminamalaryň tekst taýdan ygtybarlylygyny kesgitlemek üçin iki ýörelgäni göz öňünde tutduk: 1) asyl nusganyň ýazylmagyndan iň köne nusgalarynyň peýda bolýan wagtyna çenli wagt ölçemek we 2) asyl nusgalarynyň sany. Bu ýörelgeler islendik gadymy esere degişlidigi sebäpli, olary diňe bir Injile däl, eýsem beýleki gadymy eserlere-de ulanyp bileris-aşakdaky tablisa serediň (1):
| Awtor | Ýazylan ýyly | Gadymy göçürme | Wagt döwri, ýyllar | Göçürmeler |
| Sezar | Miladydan öňki 50-nji ýyl | 900-nji ýyl | 950 | on |
| Platon | Miladydan öňki 350-nji ýyl | 900-nji ýyl | 1250 | 7 |
| Aristotel * | Miladydan öňki 300-nji ýyl | 1100-nji ýyl | 1400 | 5 |
| Fukidid | Miladydan öňki 400-nji ýyl | 900-nji ýyl | 1300 | sekiz |
| Gerodot | Miladydan öňki 400-nji ýyl | 900-nji ýyl | 1300 | sekiz |
| Sofokl | Miladydan öňki 400-nji ýyl | 1000-nji ýyl | 1400 | 100 |
| Tacit | 100-nji ýyl | 1100-nji ýyl | 1000 | ýigrimi |
| Pliniý | 100-nji ýyl | 850-nji ýyl | 750 | 7 |
* haýsydyr bir işi üçin
Bu ýazyjylar gadymyýetiň iň beýik ýazyjylarydyr – eserleri Günbatar siwilizasiýasynyň ösüşini kesgitledi. Orta hasap bilen, asyl nusgasyndan 1000 ýyl soň döredilen 10-100 aman galan golýazma görnüşinde bize gelýär .
Injili/kitaby tekst taýdan tankytlamak
Aşakdaky tablisada ýokardaky (2) ölçeglere laýyklykda bibliýa golýazmalary (esasanam Injil ýa-da Hoş Habar) deňeşdirilýär.
| Ady | ýazylan senesi | Gadymy göçürme | Wagt döwri ýyllar |
| Jon Raýlandyň golýazmasy | 90-njy ýyl | 130-njy ýyl | 40 |
| Bodmeriň papiri | 90-njy ýyl | 150-200-nji ýyllar | 110 |
| Çester Bitti papyri | 60-njy ýyl | * 80-nji ýyl | ýigrimi |
| Watikan kody | Biziň eramyzyň 60-90-njy ýyllary | 325-nji ýyl | 265 |
| Sinaýsky kodeks | Biziň eramyzyň 60-90-njy ýyllary | 350-nji ýyl | 290 |
* Adatça 200-nji ýyl. AD, ýöne soňky gözlegler 80g berýär. AD
Injili tekst taýdan tankyt etmegiň düşünjeleri/Al- Kitab
Hoş Habaryň golýazmalarynyň sany şeýle bir köp welin, olary bu tablisada görkezmek mümkin däl. Bu temany köp ýyl bäri öwrenen alymlaryň biri (3):
“Häzirki wagtda Hoş Habaryň bölekleriniň 24,000-den gowrak golýazma nusgasy bar… Gadymyýetiň başga hiç bir resminamasy beýle sanlara we beýle ykrar edilmelere-de ýakynlaşmaýar. Deňeşdirmek üçin Gomeriň “Iliada” 643 sany golýazma bilen ikinji ýerde durýar.
Iňlis muzeýiniň (4) öňdebaryjy alymy muny tassyklaýar:
“Alymlar tanymal grek we rim ýazyjylarynyň takyk tekstleriniň bardygyna kanagatlanýarlar… ýazgylary baradaky bilimlerimiz diňe sanlyja golýazmalara esaslanýar, Hoş Habaryň golýazmalary bolsa müňlerçe.”
Hoş Habaryň iň irki resminamalary hakda kitabym bar. Bu şeýle başlaýar:
“Bu kitapda Hoş Habaryň 69 gadymy golýazmasynyň ýazgylary bar… 2-nji asyryň başyndan 4-nji asyryň başyna çenli (biziň eramyzyň 100-300-nji ýyllary)… Hoş Habaryň tekstiniň 2/3 bölegini öz içine alýar” (5).
Başgaça aýdylanda, olaryň köpüsi Hoş Habaryň asyl golýazmalaryndan ýüz ýyldan gijä galman irki nusgalardyr.
Bu möhümdir sebäbi olar Rim imperatory Konstantiniň (325-nji ýyla ýakyn) we katolik buthanasy döremezinden ozal ýazylypdyr; ikisi hem köplenç Injiliň tekstini üýtgetmekde günäkärlenýärler. Bu jümläni barlap, Konstantiniň öňünde ýazylan tekstleri (bizde bolşy ýaly) soňrakylar bilen deňeşdirip, tapawut tapyp bileris. Deňeşdirmegiň netijesinde tekstleriň düýbünden birmeňzeşdigini göreris.
200 yýldan tekstdäki habar AD 1200-nji ýyldaky tekstlerdäki ýaly. AD Katolik buthanasy-da, imperator Konstantin-de Injile üýtgetmeler girizmedi. Bu diňe bir dini beýany däl, diňe ylmy faktlara esaslanýar.
Munuň netijesi näme? Şübhesiz iň bolmanda obýektiw ölçäp biljek derejede (bar bolan golýazmalaryň sany we asyl nusgasy bilen iň irki nusgasynyň arasyndaky wagt aralygy) Hoş Habar hakykylyk synagyndan has ýokary derejede geçdi. islendik beýleki nusgawy eser. Thehli subutnamalaryň bize alyp barýan netijesi aşakdaky sitatada has gowy beýan edilýär (6):
Hoş Habar ýaly bibliografiki taýdan doly barlanmandygy sebäpli, gadymyýetiň ähli gadymyýetiniň garaňkylyga çümmegine ýol bermekdir.”
Yazyjy bizi yzygiderli bolmaga çagyrýar, sebäbi kitabyň/Injiliň galan tekstiniň ygtybarlylygyna şübhelensek, umuman alanyňda, nusgawy taryh hakda bilýänlerimiziň hemmesini taşlap bileris – muny hiç bir bilimli taryhçy etmedi uzakda. Näme üçin Gerodotyň eserleriniň asyl nusgasyndan 1300 ýyl soň döredilen golýazmalarynyň bary-ýogy sekiz nusgasy bolan ygtybarly hasaplaýarys? Şol bir wagtyň özünde, biziň ygtyýarymyzda 24,000 golýazma bolup, köpüsiniň asyl nusgasyndan ýüz ýyl soň döredilen Injiliň tekstini ýoýulandyr öýdýäris? Biz özümize garşy çykýarys.
Döwürleriň we imperiýalaryň üýtgemegi döwründe Bibliýa tekstleriniň üýtgemändigini bilýäris, sebäbi iň gadymy golýazmalar bu wakalary öňünden aýdýar. Mysal üçin: orta asyrlarda hiç bir monahyň Isanyň gudratlary hakynda kitabyň düzgünlerine hiç zat goşmandygyny bilýäris, sebäbi aman galan golýazmalar orta asyrlary çaklaýar we eýýäm bu hakda aýdýar.
Aşakdaky suratda Hoş Habaryň düzýän golýazmalaryň hronologiýasy şekillendirilýär.
Jemläp aýtsak: ne wagtyň geçmegi bilen, ne-de hristian ýolbaşçylarynyň islegi bilen, golýazmanyň Injiliň/kitabynyň esasy çeşmelerinde görkezilen pikirleriň we pikirleriň ýoýulmagy bolup geçmedi. Häzirki zaman Injiliň awtorlaryň köpden ozal ýazanlaryny takyk görkezýändigine ynanýarys. Teksti tankyt etmegiň usullary Injiliň tekst taýdan ygtybarlydygyny tassyklaýar.
Bibliografiýa
- Makdowelden alyndy, höküm çykarylmagyny talap edýän subutnama. 1979. 42-48s
- Rahatlyk, PW Injiliň gelip çykyşy, 1992. Sahypa 193
- MakDowell, J. höküm çykarylmagyny talap edýän subutnamalar. 1979. 40 sahypa
- Kenýon, FG (öňki direktory Iňlisler muzeý) Injilimiz we gadymy golýazmalar . 1941 s.23
- Rahatlyk, PW “Iň täze Hoş Habaryň grek golýazmalarynyň teksti”. Sahypa 17. 2001
- Montgomeri, Taryh we Hristiançylyk. 1971. s.29